Wat is Islamitische Staat nog zonder staat?

Het einde van het kalifaat lijkt in zicht. Islamitische Staat is afgelopen weekend verdreven uit de Iraakse stad Mosul en verliest elke dag meer terrein in Irak en Syrië. Wat kunnen we nog verwachten van de terreurgroep? Overleeft de groepering de val van het kalifaat? We vragen het vier IS-onderzoekers en schetsen in een driedaagse serie een toekomstbeeld van Islamitische Staat.

In dit deel: wat is Islamitische Staat nog zonder een staat?

Over één ding zijn alle experts het eens: het einde van het kalifaat zal niet het einde van Islamitische Staat zijn. Maar hoe gaat Islamitische Staat dan verder? Daar hebben ze verschillende meningen over.

"Als we naar de geschiedenis van IS kijken, is het in grote lijnen te voorspellen wat de groep gaat doen als ze hun terrein verliezen", zegt Haroro Ingram. "In de gebieden in Irak en Syrië waar Islamitische Staat het sterkst is geweest, zal de groep vooral overgaan tot een guerrillastijl-oorlog."

"Islamitische Staat zal de netwerken van aanhangers en sympathisanten in het voormalige kalifaat gebruiken om inlichtingen in te winnen, om 'belasting' te heffen, mensen te rekruteren en om wapens en andere benodigdheden te verzamelen. Zo werkten ze eerder ook."

Hoeveel terrein IS de afgelopen jaren veroverde en weer verloor zie je hieronder. Drie jaar kalifaat uitgelegd in negen minuten. Het duurt even, maar dan heb je wel hét totaaloverzicht.

"Zonder eigen terrein heeft Islamitische Staat twee grote uitdagingen", zegt Mara Revkin. "Kan IS nog met succes oproepen tot geweld in het westen als het kalifaat verdwenen is? Het kalifaat is natuurlijk altijd een belangrijk rekruteringsmiddel geweest. En kan IS z’n activiteiten nog financieren zonder inkomsten van olie en belastingen?"

"IS heeft altijd minder financiering van buitenaf nodig gehad dan andere terroristische groeperingen omdat ze eigen inkomsten hadden", zegt Revkin. "Als dat wegvalt, moeten ze op zoek naar ‘terreurfinanciers’ in de Golfstaten. Maar voor de sponsoren van terroristische groeperingen, die verschillende opties hebben, is IS zonder kalifaat een stuk minder aantrekkelijk."

De financiën van IS

Volgens het ICSR verdient de terreurorganisatie vooral geld met het heffen van belastingen en met de inkomsten uit olievelden, plunderingen en bekeuringen. In 2014, toen ze het meest succesvol waren, kregen ze bijna 1,8 miljard euro per jaar binnen. Nu veel minder: vorig jaar hebben ze iets meer dan 800 miljoen euro verdiend.

Om aanslagen te plegen hebben ze overigens niet veel geld nodig: de aanslagen in Parijs zouden volgens de Franse overheid minder dan 20.000 euro hebben gekost. Dat geld was vooral verzameld met criminele activiteiten: met nep-leningen bijvoorbeeld en zelfs drugshandel.

Nostalgische filmpjes van het kalifaat

Kan het kalifaat voor eens en voor altijd van de kaart worden geveegd? Zelf lijkt IS in ieder geval te beseffen dat het kalifaat in Irak en Syrië z'n beste tijd heeft gehad, zegt propaganda-onderzoeker Charlie Winter.

"Islamitische Staat publiceert tegenwoordig veel nostalgische filmpjes van het kalifaat in hoogtijdagen. Zo van: kijk eens hoe mooi het was. En eerst riepen ze hun aanhangers in het buitenland op om naar Syrië en Irak te emigreren. Nu zeggen ze: blijf thuis en pleeg daar aanslagen."

Toch moeten we volgens Winter niet denken dat het kalifaat voorgoed gaat verdwijnen. "Zelf willen ze in ieder geval graag het beeld schetsen dat het kalifaat zich kan verplaatsen naar een ander onrustig land, bijvoorbeeld Afghanistan, Libië of Egypte. De laatste tijd zie je veel propagandabeelden van een utopische staat buiten Irak en Syrië. Of dat ook echt gaat lukken, is een tweede."

IS heeft buiten Irak en Syrië al een aantal zelfbenoemde provincies (‘wilayats’) in Noord-Afrika, het Midden-Oosten en zelfs in Azië, zoals in de Filipijnen. Volgens Ingram ziet de terreurorganisatie daar nieuwe kansen. "Als het kalifaat zwakker wordt, dan kan het zijn dat ze hun mensen en bezittingen naar die provincies verplaatsen. Vanuit daar kan IS ook weer aansterken en nieuwe provincies oprichten."

"Het kalifaat is een zegen voor IS"

Of IS zonder kalifaat ook echt kan overleven hangt af van hoe je 'overleven' definieert, zegt Revkin. "Blijft het bestaan als organisatie met een duidelijke structuur en leiderschap of wordt het een ideologie? Ik denk dat laatste. Radicale ideeën blijven meestal bestaan, ook al verdwijnen de bewegingen en de mensen die ze gecreëerd hebben."

"Maar de enorme propagandamachine van Islamitische Staat, zal na de val van het kalifaat zeker blijven bestaan", zegt ze. "In de toekomst zal IS meer een mediaplatform voor jihadisten zijn en minder een organisatie met een duidelijke structuur."

Daan Weggemans bevestigt dat beeld. "Een deel van de aantrekkingskracht was dat ze een kalifaat hadden, mensen konden zo het idee hebben dat ze daar heen moesten, als moslim zijnde. Maar dat gaat nu over."

"We moeten niet vergeten dat het hebben van een eigen staat een zegen is geweest voor Islamitische Staat", zegt Winter, "of ze het nou uiteindelijk verliezen of niet. Betere propaganda bestaat niet. IS is een uniek ‘merk’: het is de enige terroristische organisatie die recentelijk een eigen, streng religieuze staat heeft gehad. Dat zullen ze de aankomende jaren blijven benadrukken in hun propaganda."

Ook Ingram denkt dat IS door z’n enorme propagandamachine zal blijven voortbestaan. "Ze zullen propaganda gebruiken om hun acties uit te vergroten en de acties van vijanden te minimaliseren. Zo zullen ze het netwerk van aanhangers en sympathisanten blijven motiveren. Daarom blijft het belangrijk om de propaganda van IS op alle mogelijke manieren tegen te gaan in de toekomst."

Morgen in deel twee van deze serie: wat gebeurt er met IS-strijders als het kalifaat valt?